گاهنامه باستانی ایران

بابلیان را آغازگر اختر شناسی می دانند. در دوران باستان مصریان نیز در این زمینه پیشرفته بودند و ایرانیان نیز از این دانش بی بهره نبودند. بابلیان و یهودیان ومصریان گاهنامه (تقویم) ماهی (قمری) نگاه می داشتند؛ یعنی براساس ارتباط ماه با زمین. اما ایرانیان تقویم خورشیدی نگاه می داشتند یعنی براساس ارتباط خورشید با زمین. برای سال در اوستا دو واژه به کار رفته است. نخست یار yare که در آلمانی وانگلیسی yehr وyear گویند. واژه ی یایرئیریه صفت است به معنی فصل و سالی، همین واژه است که در اوستا برای گهنبار و یا همان جشن های شش گانه ی سال به کار می رود و واژه دوم سرذ sereza که در پهلوی سل sal و در فارسی سال گویند واژه سرت sareta که در پهلوی سرت و در فارسی سرد گویند از ریشه ی واژه ی سرذ می باشد.
سال به 12 ماه بخش می شود. ماه در اوستا ماونگه mavangah نامیده می شود که هم نام ستاره ای نامدار است و هم نام بخشی از سال و هر ماه به سی روز بخش می شود. روز در اوستا ازن azan یا اینayan=ayah= ایر ayar در برابر شب که در اوستا خشپن khashpan نامیده می شود. واژه روز در فارسی و روچ rauch در پارسی هخامنشی و رئوچه raochah در اوستا یکی است اما در پارسی هخامنشی و اوستا به معنای فروغ و روشناست.
به این ترتیب سال 360 روز می شود و آغاز سال بعد هر سال 5 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه دیرتر انجام می شد. برای رفع این مشکل هخامنشیان هر شش سال یک ماه به سالشان می افزودند. سال هخامنشی از ماه باگ یادی bagyadi آغاز می شد. باگ یادی از باگ=بغ (خداوند) و از ریشه واژه ی ید=یز yaza (ستایش) که روی هم ماه ستایش خداوند می شود. می دانیم که جشن مهرگان که ایزد مهر به نام اوست در سنگ نوشته های میخی هخامنشیان "بغ مهر" نامیده می شود. گاهنامه اوستایی ظاهرا در اواخر پادشاهی داریوش بزرگ در میان سال های 493و 486 پیش از میلاد مسیح رواج یافته و معمول شده باشد و معمول شدن جشن نوروز به جای جشن باگ یادی (مهرگان) نیز از همان عهد است. از ماه های هخامنشی 9 ماه در دست است که در سنگ نوشته بهستان توسط داریوش به یادگار مانده است.
اشکانیان هم همان گاهنامه هخامنشیان را دنبال کردند. ساسانیان 12ماه و هر ماه 30 روز در سال را حفظ کرده و برای هر روز نامی معین کردند. همچنین 5 روز هم به آخر سال افزودند و به نام نسکهای گاتهای مقدس نام گزاری کردند. به این ترتیب سال ساسانی 365 روز شد. و برای جبران 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه در آغاز سده ششم میلادی روش بهیزک(کبیسه) را انتخاب کردند. یعنی هر چهار سال یک روز به سال می افزودند و به آنروز نام اورداد avardato یعنی روز افزوده خداداد می نامیدند. در زمان سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی آخرین اصلاح گاهنامه (تقویم) ایرانی، در سال467 هجری قمری، توسط گروهی از بزرگ ترین اختر شناسان آن روزگار، به همت خواجه نظام الملک طوسی و به سرپرستی دانشمند و منجم بزرگ کشورمان حکیم عمر خیام نیشابوری صورت گرفت و به نام گاهنامه (تقویم) جلالی خورشیدی نام گذاری شد.
در سال 1304 رضا شاه دستور داد که گاهنامه خورشیدی که از رواج افتاده بود، جای گزین گاهنامه قمری شود و مبدا تاریخ را نیز از زمان هجرت پیامبر اسلام نهادند.


1- فروردین: ماه فره وشی ها وروان های پاسدارو پیشرفت دهنده.
2- اردیبهشت: ماه راستی ها ودادگری ها
3- خرداد: ماه خودشناسی و رسایی ها
4- تیر: ماه برکت وفراوانی
5- امرداد: ماه بی مرگی وجاودانی ها
6- شهریور: ماه نیروی سازنده وبرگزیده ها
7- مهر: ماه دوستی وپیمان
8- آبان: ماه آب ها
9- آذر: ماه آتش وفروغ پاکی
10- دی: ماه دهش ، دادار
11- بهمن: ماه خرد ،منش نیک
12- اسفند: ماه مهروآرامش افزاینده

گفته شد که هر یک از ماه ها بی کم وبیش دارای 30 روز بوده اند که هر روز نام ویژه ای داشته است. در جدول زیر نام روزها به زبان پهلوی (فارسی میانه دوره ساسانی)، اوستایی ، آوانوشت به لاتین و معنای کله آمده است:

نام روز به پهلوی نام اوستایی آوانوشت معنای روزها
1 هرمزد اهورمزد ahuramazada خدای جان وخرد
2 بهمن وهومنه vohomana منش (اندیشه) نیک
3 اردی بهشت اشه وهیشته asha vahishta راه راستی دادگری
4 شهریور خشثروئیریه khashasra vairiya توان برگزیده وسازنده
5 اسفندارمذ سپنت آرمئیتی sepanta armaiti مهر وآرایش افزاینده
6 خرداد هئوروتات haurotata رسایی وخود شناسی
7 امرداد امرتات ameratat بی مرگی وجاودانی
8 دی به آذر دئوش daush آفریدگار
9 آذر آتر atar آتش وفروغ
10 آبان اپم apam آب ها
11 خیر(خورخورشید) هورخش haurakhashasa خورشید
12 ماه ماونگه mavangha ماه
13 تیر تیشتریه tishtariya ستاره باران
14 گوش گئوش geush گیتی
15 دی به مهر دی: نام دیگر اهورمزد
16 مهر میثر misra پیمان ودوستی
17 سروش سرئوش seraosha وجدان وپیام آوردین
18 رشن رشنو rashnu دادگری
19 فروردین فره وشی farahvashi روان پاسدار ، پیشرفت
20 ورهرام ورثرغن veresraghna پیروزی
21 رام رامن raman صلح و آشتی
22 باد وات vata باد ، هوا
23 دی به دین دی: نام دیگر اهورمزد
24 دین دئنا daena دین
25 ارد(ارت) اشی ونگهوهی ashivangvuhi برکت وداده اهورایی
26 اشتاد(ارشتاد) ارشتات arshtat کار ،داد ، راستی
27 آسمان اسمن asman آسمان
28 زامیاد(زامیات) زم zam زمین
29 مانتره سپنت منثر سپنت mansra sepanta سخن اندیشه زا، نماز، گفتارنیک
30 انارام(انغران) انغرنه رئوچاو anghara raochav روشنایی بی پایان



می بینید که روز 1 و 8 و 15 و 23 به نام اهورامزدا نامگذاری شده است که شاید نزدیک ترین شکل به هفته دین های سامی باشد. گفتیم هر سال به 12 ماه و هر ماه 30 روز که 360 روز می شود و سال خورشیدی 365 روز است که نام 5 روز بیرون سال اوستایی را پنجه دزدیده شده می نامند.
اما نام این پنج روز که در گاهنامه اوستایی بیرون از ماه ها آمده است این چنین است:
نام روز به پهلوی نام به اوستایی آوانوشت اوستایی برگرفته از
1 اهونودگاه اهون ویتی ahuna vaiti نخستین بخش گاثا اشو زرتشت
2 اشتودگاه اوشت ویتی ushto vaiti دومین بخش گاثا اشو زرتشت
3 سپنتمدگاه سپنتا مینو sepanta maino سومین بخش گاثا اشوزرتشت
4 وهوخشثرگاه وهوخشثر vohukhshasra چهارمین بخش گاثا اشو زرتشت
5 وهشتواشت وهیشتوای vohishtoishti پنجمین بخش گاثا اشو زرتشت



نام روز بهیزک (کبیسه) همانطور که گفتیم اورداد avardato به معنای روز افزوده خداداد است. در گاهنامه خورشیدی کنونی 5 روز آخر سال و روز 30 اسفند به ابتدای سال آمده و شش ماه نخست سال 31 روزه شده است؛ که روز 31 فروردین در گاهنامه باستانی ایران، روز اول اردی بهشتبوده و به این ترتیب با افزوده شدن 5 روز دیگر می بینیم که اول مهر امروزی 7 مهر زرتشتی است.