هورامان(اورامان)

منطقه هورامان ناحیه ای كوهستانی واقع در استانهای كرمانشاه و كردستان می باشد و حدود جغرافیائی آن به قرار زیر است از شمال به مریوان، از جنوب به شهرستان جوانرود ،از غرب به كشور عراق و از شرق به ارتفاعات شاهو. بخش اعظم هورامان در استان كرمانشاه واقع شده فعلا از نظر تقسیمات كشوری در محدود شهرستان پاوه قرار دارد. آنچه كه در این نوشته مورد اشاره قرار می‌گیرد، عموماً محدوده واقع در شهرستان پاوه می باشد. در مورد كلمه هورامانAwramanو وجه تسمیه آن نظرات گوناگون وجود دارد ، اما به نظر می رسد كه اصل آن از كلمه هورامان به معنی بر افراشته و بلند باشد. منطقه هورامان به طور متوسط در ارتفاع 1600متری از سطح دریا قرار داشته و شهر پاوه حدود 1700 متر ارتفاع دارد. شهرستان پاوه یكی از شهرستانهای تابعه استان كرمانشاه می باشد كه طبق آخرین سرشماری جمعیتی حدود 70 هزار نفر دارد. شهر پاوه كه اكنون در مركزیت منطقه هورامان قراردارد، در حدود 125 كیلومتری شمال غرب كرمانشاه واقع شده است. این شهرستان دارای 3 بخش نوسود، باینگان و مركزی و چندین دهستان است. تا اواخر دهه1330 شهرستان پاوه تابع استان كردستان بوده و از آن تاریخ تاكنون در محدوده استان كرمانشاه قرار گرفته است. بخش مهمی از این شهرستان یعنی جوانرود در سال 1369 به صورت شهرستان مستقلی از آن جدا شد. ناحیه هورامان یكی از نواحی تاریخی است و محل جنگهای متعددی میان نیروهای متخاصم از جمله در حمله اسكندر و جنگهای سپاه اسلام و ساسانیان بوده است. هنوز آثاری تاریخی همچون مرقد پیرشالیار و بقایای آتشكده آتشگاه و مرقد سید عبیدالله معروف به كوسه هجیج در این ناحیه مشاهده می‌شوند. گویش بخش اعظم مردم منطقه به زبان هورامی است كه شباهت زیادی به زبان اوستائی دارد. بخش قابل توجهی نیز به لهجه جافی یكی از گوشیهای زبان كردی تكلم می کنند. مردم هورامان از نظر مذهبی عموماً تابع دین اسلام و مذهب تسنن شاخه شافعی هستند. و این وضع بعد از جنگهای ایران و عثمانی تثبیت شده است؛ با این حال طریقت های گوناگون مذهبی و عرفانی از جمله نقشبندینه، قادری و غیره نیز در تاریخ هورامان نقش بازی كرده‌اند. بخش اعظم مردم)حدود 60 درصد ) ساكن شهرهای پاوه ،نوسود، نودشه و باینگان و بقیه در روستاها ساكن هستند. تركیب جمعیتی منطقه عمدتاً جوان است. باغداری و كشاورزی به شیوه سنتی، بادلات مرزی (با كردستان عراق ) اشتغال در پرورش های در دست احداث در شهرهای دیگر ایران و اشتغال در ادارات دولتی از جمله مشاغل عمده فعلی نیروی كار قلمداد می شوند .

نگاهی گذرا به فرهنگ و ادبیات هورامان


هورامان سرزمین ترانه‌های معطوف به طبیعت، سرزمین شاعران طبیعت دوست، سرزمین ادبیات شفاهی و نانوشته و سرزمین عرفان دوستان بوده است. متاسفانه هورامان بعلت صعب العبور بودن ارتباط چندانی زیادی با نواحی دیگر نداشته نداشته و همین امر نوعی ایزولاسیون اجتماعی و جغرافیایی را بر ساكنین آن تحمیل نموده است. با این حال ضرورت های زندگی این ارتباط را بیشتر نموده و وسعت بخشیده است . اگر تا دیروز مراودات مردم هورامان عمدتاً با بخش های محدودی از كردستان عراق و ایران بوده است ، اكنون تا مراكز و شهرهای عمده ایران و حتی اروپا و امریكا و استرالیا وسعت یافته است .

ترانه های هورامان


ترانه‌های هورامانی كه در اصطلاح محلی به گورانی معروفند بسیار متعدد و متنوع اند . این ترانه ها عمدتاً موسیقی به همراه نداشته و فقط با صوت و آهنگ خوانده می شود ، مضمون بخشی از این ترانه‌ها را عشق و عرفان تشكیل می‌دهد. زن،طبیعت و مراد و نیز عزیزان از دست رفته منشا بسیاری از ترانه ها و آوازهای فولكلوریك در هورامان می‌باشد. از معروفترین این ترانه‌ها می‌توان به سیاچمانه و دره‌یانه اشاره كرد.ترانه‌های شاد و در اصطلاح محلی چپی معمولاً همراه با رقص و در مراسم عروسی و شادی خوانده می‌شوند . آهنگ و شعر این ترانه‌ها متعلق به شخص خاصی نیست و سینه به سینه به نسل امروزی رسیده است.خوانندگان معروف این ترانه‌ها در حال حاضر افرادی چون عثمان و محمد حسین كیمنه‌ای ، جمیل نوسودی ، توفیق دزآوری ، فتح اله امینی می‌باشند .ترانه‌های غمگین یا هوره عموماً در مراسم یاد عزیزان از دست رفته و توسط زنان خوانده می شود . ترانه‌های عرفانی عموماً در تكیه‌ها و خانقاه‌ها و توسط پیروان طریقت قادری و نقشبندی خوانده می‌شود و اكثراً مضمون عرفانی و ندامت از كرده‌ها دارد . ترانه‌های دیگری از جمله مخصوص كودكان موسوم به لای لای ، ترانه مخصوص احشام مخصوصاً هنگام دوشیدن ماده‌گاو موسوم به توی توی و ترانه مخصوص هنگام كار و فعالیت در میان مردم هورامان ، مخصوصاً زنان رایج هستند.

موسیقی


در هورامان قدیم غیر از دف و نوعی نی كه در اصطلاح محلی به آن لولی یا شمشال می‌گویند ، از آلات دیگری استفاده نشده است . این دو وسیله هم عموماً در مراسم مذهبی كاربرد داشته اند .با نی چندین نوع آهنگ نواخته می‌شود كه معروفترین آنها چمری و سحری می‌باشد

شعر


در قیاس با سایر مناطق كرد نشین شاید بتوان گفت كه تعداد شاعران این منطقه بیشتر بوده است . مضمون شعر شاعران هورامان نیز عمدتاً عاشقانه، عرفانی و طبیعت دوستی است. از معروفترین شاعران این ناحیه می‌توان به مولوی تاوگوزی، بیسارانی، صیدی هورامی، میرزا شفیع و میرزا عبدالقادر پاوه‌ای اشاره نمود

رقص و سما یا ذكر


این دو در عین اینكه ماهیتاً متفاوتند و یكی جنبه دنیوی و شادی آور (رقص) و دیگر (ذكر) جنبه معنوی و عرفانی دارد اما از نظر ظاهر شباهت‌هایی با هم دارند رقص در هورامان انواع مختلف دارد و عمدتاً به صورت دسته جمعی اجرا می‌شود.

كوهها


ناحیه هورامان ناحیه ای كوهستانی و پر برف و باران است هر چند كه خشكسالی سه ساله اخیر را بی نصیب نكرده است اما در مجموع میزان بارندگی سسالانه حدود 900- 800ملیمتر می باشد بخش اعظم این بارش به صورت برف و در قلل و دامنه كوهها ورت می گیرد ارتفاع بلندترین قله مو سوم به زاولی حدود 3495متر از سطح دریا می باشد معروفترین كوههای منطقه كه هر كدام دارای قله های متعدد نیز هستند عبارتند از :



كوه شاهو

كوه شاهو بخشی از رشته كوه زاگرس است و مهمترین و معروفترین كوه منطقه هورامان است. این كوه شاهو بخشی از رشته كوه زاگرس است و مهمترین و معروفترین كوه منطقه هورامان. این كوه بلندترین كوه استان كرمانشاه و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا حدود 3400 متر است. شاهو در شرق ناحیه هورامان قرار گرفته و طول وعرض آن به ترتیب حدود 75 كیلومتر ( از لب رودخانه سیروان در نزدیكی های روستای داریان تا شهر روانسر) و 15 كیلومتر ( از شهر پاوه تادره ژاوه رود ) است. این كوه دارای قل معروفی چون زوالی( در نزدیكی شهر پاوه ) و نور ( در نزدیكی های روستای داریان ) است. شاهو دارای مراتع و چراگاه های فراوان و نیز هوارگاه های( ییلاق ) متعدد، كه با صفا ترین و معروف ترین آنها پیاز دول، میشیاو و گاول هستند. تنوع گیاهی شاهو فوق العاده زیاد است و حدود 30نوع گل و گیاه در ارتفاعات مختلف آن رویش دارند. برخی از این گیاهان تعليفی. تعدادی خوراكی برخی معطر و بعضی سمی و تعدادی نیز دارای خواص درمانی هستند. تنوع جانوری شاهو نیز قابل توجه است. متاسفانه به علت شكار بی رویه نسل برخی از جانوران از جمله كبك در حال انقراض می باشد بنا به گفته پیشینیان قبلا در شاهو پلنگ مشاهده شده است. خرس،روباه، شغال، گرگ از جمله جانوران موجود در شاهو هستند. جنس سنگهای شاهو عمدتا آهكی است. در دامنه ارتفاعات شاهو تعداد زیادی چشمه وجود دارند كه تامین كننده آب كشاورزی و مشروب شهر های پاوه و روانسر و تعدادی روستاهای منطقه می باشند.

كوه دالانی

این كوه در منتهی الیه شمال غرب هورامان قرار گرفته و شهر های نوسود و نودشه در دامنه ان واقع شده اند.جادهای كه شهر نوسود را به شهر مریوان متصل می كند از دامنه وبر فراز این كوه گذر می كند. مسیر این جاده یكی از نقاط دیدنی و جاذبه‌های توریستی (مخصوصا در فصل بهار ) منطقه قلمداد می شود بخشی از این جاده فعلا خاكی و در زمستان صعب العبور بوده و به علت بارش برف سنگین حدود 6ماه از سال كاملا مسدود است. كوه دالانی حدود 3200 متر ارتفاع دارد و بر فراز آن می توان بخش هائی ازخاك كردستان عراق( دشت شهر زور و شهر حلبچه ( و شهر مریوان و دریاچه زریبار را مشاهده نمود . گردنه شمشی گردنه مل اند و گردنه كله برود الا و گردنه تته از گردنه‌های معروف و دیدندی این گذرگاه می باشد. آب مشروب و كشاورزی ( باغداری ) شهر های نوسود و نودشه و روستاهای اطراف از چشمه های دامنه دالانی تامین می شوند. چشمه معروف بل از منتهی الیه ضلع جنوبی دامنه دالانی بیرون می زند و از فاصله چند متری به رودخانه سیروان می ریزد. بردامنه های شرقی این كوه هوارگه های) با صفائی نظیر كراویه دول قرار گرفته اند

كوه آتشگاه

این كوه در غرب و جنوب غرب شهر پاوه واقع شده و بر دامنه غربی آن شهر باینگان قرار گرفته است . بر اساس نوشته های تاریخی محل یكی از آتشكده های دور قبل از اسلام است كه وجه تسمیه آن نیز گویای این موضوع می باشد. ارتفاع آتشكده حدود 2500 متر است. بر فراز آتشگاه چشم انداز شهر پاوه (مخصوصاً در شب) منظرهای دیدنی و جالب می باشد. در دامنه های غربی و شمال غربی آتشگاه هوراگه‌های‌(ییلاق) باصفا و خوش آب و هوائی قرار دارند كه می توان به كردند ، سردانی و ویراش اشاره نمود

كوه ماكوان


این كوه در بخش جنوب غربی هورامان و در موازات كوه آتشگاه قرار دارد. ماكوان با ارتفاع حدود 2700 متر روبروی شهر باینگان قرار گرفته است و بر دامنه های غربی و شرقی آن درختان جنگلی انبوهی روئیده اند. جاده ای خاكی از شهر های كوچك باینگان به طرف هوارگه های موجود بر ماكوان كشیده شده است كه خاكی وصعب العبور می باشد. تفر جگاه شوی سر بر دامنه ماكوان قرارگرفته است كه بسیار جالب و زیبا است چشمه معروف سپیاو ،كه تا اواخر اردیبهشت آبدهی دارد ، بر دامنه ماكوان و در نزدیكی دهی به همین نام قرار گرفته است. بر فراز ماكوان بخش اعظم چشم اندازها و كوههای هورامان و نیز كوههای دورتری نظیر دالاهو و به‌مو قابل مشاهده اند.

كوه كوسالان



این كوه در بخش شمالی هورامان در موازات شاهو و دالانی است ارتفاع كو سالان در حدود ارتفاع دالانی می باشد در حقیقت این سه كوه مثلثی را تشكیل می دهند كه كوسالان ضلع شمالی ، شاهو ضلع جنوبی و دالانی ضلع جنوب غربی آن را می سازد .



جنگلها

هر چند كه بخش قابل توجهی از منطقه اورامان را كوههای مرتفع و پر برف تشكیل می دهد اما در ارتفاعات پائین تر و در دامنه همین كوهها جنگلهای متراكم نسبتا وسیعی وجود دارند پوشش جنگلی این ناحیه نظیر پوشش عمومی رشته كوه زاگرس می باشد و عمدتا از درختان بلوط است درختان دیگری مانند بنه گلابی وحشی (امرود) زالزالك نیز به تعداد قابل توجهی یافت می شود این جنگلها سنتاً تامین كننده سوخت زمستانی اهالی منطقه بوده‌اند به همین علت آسیب های زیادی را متحمل شده و از وسعت آنها كاسته شده است مهمترین جنگلهای منطقه عبارتند از

جنگل بوزه یا بوزین

این جنگل بر دامنه های كوههای كویله و ماكوان قرار دارد و از وسعت و تراكم زیادی برخوردار است گر چه از نظر اسم گذاری محلی جنگل بوزه فقط به بخشی كوچكی از جنگلهای دامنه ماكون و كویله اطلاق می شود و گر چه این جنگل در هر محلی نام مخصوص به خود دارد اما برای سهولت و به علت قرار گرفتن همه این جنگلها در یك مسیر (جاده باینگان تا تا نزدیكی های مرز ایران و عراق در روستایدروله )و نیز شباهت تنوع درختان در اینجا مجموع این جنگلها را به همان نام جنگل بوزه یا بوزین مینامیم این جنگل زیستگاه كوچكترین گوزن جهان مو سوم به شاكو یا به اصطلاح محلی فیله گیجه می باشد و فعلا در جرگه جنگلهای حفاظت شده قرار گرفته است.

جنگل مرخیل


این جنگل نیز به موازات جنگل بوزه قرار گرفته و تراكم زیادی دارد. جنگل مرخیل بر دامنه ارتفاعات ضلع غربی آتشگاه واقع شده است. برای دیدار از این جنگل می توان مسیرهای متفاوتی را انتخاب نمود: مسیر اول، جاده فرعی از جاده اصلی پاوه به نوسود در محلی به نام دوآب كه به موزات سیروان ادامه دارد. مسیر دوم، همان جاده باینگان به دروله میباشد كه در نقطهای به نام مرخیل منشعب می شود و به طرف غرب یا همان مسیر اول ادامه می یابد. مسیر سوم، استفاده از جاده فرعی روستای دشه است كه بعد از این روستا باید فاصله ای حدود 2 كیلومتر كو هنو ردی نمود تا بر فراز قله آتشگاه مستقر شد. از آنجا چشم انداز این جنگل كاملا مشهود است. این جنگل نیز حفاظت شده می باشد. بخشی از این جنگل به نام وشكه ناو تراكم بیشتری دارد.

جنگل پلنگانه


این جنگل از نقطه ای به نام مله واقع بر جاده اصلی پاوه-كرمانشاه شروع شده و بخش اعظم آن در دامنه ارتفاعات غربی شاهو قرار گرفته است. شاید به تعبیری دروازه اورامان منطقه مذكور باشد، زیرا از این نقطه به بعد چشم انداز كوهها وجنگلهای اورامان در برابر دیده تازه واردین خود نمائی می كند. متاسفانه بعلت حفاظت ناكافی و آسیب های وارده از تراكم و وسعت این جنگل كاسته شده است. غار قلعه و غار كاوات كه متعاقبا در مورد آنها توضیح داده میشود در محدوده این جنگل قرار گرفته اند.

جنگل تپه ول


این جنگل در دامنه شرقی و غربی كوه بالانتاش و در نزدیكی روستای دشه قرار دارد . تراكم و تنوع وسعت این جنگل نیز قابل توجه است. گرچه هنگام عبور از جاده اصلی پاوه به نوسود می توان بخش شرقی این جنگل را مشاهده نمود، اما مشاهده آن از نزدیك ( با استفاده از كوهنوردی مختصر ) یا مشاهده آن بر فراز روستای دشه( قله به روژ ) جذابیت خاصی دارد.

جنگل دامنه شرقی شاهو


این جنگلها عمدتا در مسیر جاده (پاوه بل كامیاران) قرار گرفته و از وسعت وتراكم زیادی برخوردارند . جنگل مذكور از نزدیكی روستای داریان شروع شده و به طرف شرق تا حوالی روستای پالنگان ادامه پیدا می كند روستای اسپریز كه در دل این جنگل قرار گرفته ومقبره پیر اسماعیل نیز در آنجا واقع شده است، یكی از نقاط دیدنی این مسیر می باشد.

غارها


در منطقه اورامان غارهای زیادی در دل كوهها قرار گرفته‌اند . این غارها كه در اصطلاح محلی به مر معروفند، در زمانهای قدیم به عنوان پناهگاه مورد استفاده ساكنین بوده است . غارهای معروف این ناحیه عبارتند از :

غار قوری قلعه


این غار در نزدیكی روستایی به همین نام و در حدود كیلومتر 80 جاده كرمانشاه به پاوه واقع شده است. طبق نظر كارشناسان این غار بزرگترین غار آبی آسیا و طولانی‌ترین غار آبی ایران می‌باشد . طول این غار حدود 3140 متر است . این غار یكی از كم نظیرترین غارهای آهكی (آهك بیستون) بوده كه از شكل پذیری ویژه‌ای برخوردار است . حدود 600 متر از این غار آماده بهره‌برداری شده و علاقمندان می‌توانند از آن دیدن كنند . نمای داخلی این غار بسیار و دیدنی است و هر بیننده‌ای را مسحور زیبایی‌های طبیعی خود خواهد كرد .

غار كاوات


این غار در نزدیكی روستای شبانكاره واقع شده است . غار كاوات نیز از نوع آبی است و فعلاً تامین كننده بخش مهمی از آب شهر جوانرود می‌باشد . بهمین دلیل در حال حاضر دیدن فضای داخلی غار امكان ندارد . اما دیدن مدخل غار و حوالی آن خالی از لطف نیست .

رودخانه‌ها


یكی از جلوه‌های طبیعی ناحیه اورامان ، وجود دره‌های پر پیچ و خم و عمیق و رودبارهای متعدد میباشد. در پایه هر كوهی دره‌ای عمیق و رودباری زیبا قرار دارد . از مجموع آب این چشمه‌‌ها و رودبارها دو رودخانة سیروان و لیله تشكیل می‌شوند كه در نقطه‌ای به نام دروله در نزدیكی مرز ایران و عراق با هم تلاقی می‌نمایند .



رودخانه سیروان

سیروان مهمترین و معروفترین رودخانه ناحیه اورامان می‌باشد و مسیر نسبتاً طولانی و پر پیچ و خمی دارد . این رودخانه در بخش غربی و شمال غربی اورامان قرار گرفته است . بخش اعظم آب رودخانه سیروان از چشمه‌‌های دامنه شرقی و غربی شاهو ، دامنه جنوبی و غربی كوسالان ، دامنه جنوبی دالانی و دامنه های آتشگاه و ماكوان تامین می‌گردد . به علت عرض كم امكان قایق رانی در سیروان وجود ندارد .سیروان منطقه اورامان را به دو بخش تقسیم نموده است و تنها راه ارتباطی مهم بین این دو بخش پل دوآب در حدود 25 كیلومتری شمال غربی پاوه می‌باشد .در كناره شمالی سیروان مقبره سلطان اسحاق در نزدیكی روستای شیرخان واقع شده است . سیروان بعد از طی مسیری طولانی با رودخانه لیلی تلاقی پیدا كرده و وارد كردستان عراق می‌شود.

رودخانه لیلی


این رودخانه در قیاس با سیروان دارای حجم آب كمتری است و آب آن از چشمه‌‌های دامنه جنوب‌غربی شاهو ، دامنه شرقی ماكوان و دمنه غربی كله‌خانی و بیزل تامین می‌شود . این رودخانه نیز مسیر پر پیچ و خمی دارد و در محلی به نام كلور در منتهی الیه ضلع غربی كوه بیزل با سیروان تلاقی پیدا می‌كند . در كناره‌های شرقی و غربی لیله روستاهای زیادی قرار گرفته‌اند كه مهمترین آنها روستای مزران می‌باشد .



آرامگاه سلطان اسحاق

آرامگاه سلطان اسحاق در مسیر جاده پاوه به نودشه درنزدیكی روستای نیسانه ودر كنار ساحل رود سیروان قرار دارد . این آرامگاه بسیار مورد تكریم واحترام مردم استان و استانهای همجوار است. ازكرامات این شخصیت بی صدا بودن رودخانه خروشان سیروان در هنگام گذر از كنار این آرامگاه است سلطان اسحاق یكی از عرفای منطقه بوده است كه گروهی را برای احیا سنتها و فرهنگ ایرانیان در برابر اعراب هدایت و رهبری كرده است.جاده ای فرعی از جادهی اصلی پاوه به نوسود در نزدیكی روستای نیسانه جدا می شود و به زیارتگاه (در 40 كیلومتری شمال غربی پاوه) منتهی می گردد . منظره رودخانه سیروان دراین محل جذابیت خاصی دارد. آرامگاه سلطان اسحاق در مسیر جاده پاوه به نودشه درنزدیكی روستای نیسانه ودر كنار ساحل رود سیروان قرار دارد . این آرامگاه بسیار مورد تكریم واحترام مردم استان و استانهای همجوار است. ازكرامات این شخصیت بی صدا بودن رودخانه خروشان سیروان در هنگام گذر از كنار این آرامگاه است. سلطان اسحاق یكی از عرفای منطقه بوده است كه گروهی را برای احیا سنتها و فرهنگ ایرانیان در برابر اعراب هدایت و رهبری كرده است.جاده ای فرعی از جادهی اصلی پاوه به نوسود در نزدیكی روستای نیسانه جدا می شود و به زیارتگاه (در 40 كیلومتری شمال غربی پاوه) منتهی می گردد . منظره رودخانه سیروان دراین محل جذابیت خاصی دارد .